Τραπεζοπέτρι της Αμοργού, ένα γεωλογικό μνημείο

Το Τραπεζοπέτρι, λίγο έξω από την Χώρα, είναι ένας πολύ παράξενος γεωλογικός σχηματισμός που με την πρώτη ματιά δίνει την εντύπωση ενός προϊστορικού μεγαλιθικού μνημείου, του τύπου του «ντολμέν». Μάλιστα, σαν μεγαλιθικό μνημείο αναφέρεται από ορισμένους δήθεν «ερευνητές» που ασχολούνται με «αρχαία μυστήρια» και άλλες ιστορίες.

Στην περιοχή που βρίσκεται το Τραπεζοπέτρι υπάρχουν και δύο αναμφισβήτητα ανθρώπινες κατασκευές, δηλαδή:

• Ένα στρογγυλό πέτρινο κτίσμα, με μια πολύ μικρή και τυφλή είσοδο.
• Ένα τείχος με πολλούς ογκόλιθους, μήκους, πολλών εκατοντάδων μέτρων, που ανεβαίνει προς το βουνό.

Τι συμβαίνει με το Τραπεζοπέτρι; Είναι πράγματι ένα προϊστορικό μεγαλιθικό μνημείο και, μάλιστα, από τα πιο παράξενα; Μήπως το πέτρινο κτίσμα και το τείχος δείχνουν ότι στην περιοχή υπάρχουν τα κατάλοιπα μίας πιο σύνθετης προϊστορικής εγκατάστασης;

Ας αρχίσουμε από τα τελευταία.

1. Όπως μας εξήγησε ο παλαιός αρχαιοφύλακας Σίμος Γιαννακός, που ξέρει την Αμοργό απ’ άκρη σ’ άκρη, το στρογγυλό πέτρινο κτίσμα είναι παλιό καμίνι. Φαίνεται ότι απέτυχε η κατασκευή του και εγκαταλείφθηκε. Δεν υπάρχει, επομένως, καμία σχέση με την αρχαιότητα και το Τραπεζοπέτρι.
2. Το τείχος, το οποίο σε ορισμένα σημεία είναι χτισμένο με μεγάλους ογκόλιθους, είναι το σύνορο του μοναστηριακού κτήματος των Καψάλων. Ανεβαίνει μέχρι πολύ ψηλά στο βουνό. Σύμφωνα με τον Σίμο Γιαννακό, το σύνορο-τείχος φθάνει μέχρι την θάλασσα, δίπλα στου Λέλη. Ούτε κι αυτό, λοιπόν, έχει σχέση με την αρχαιότητα και το Τραπεζοπέτρι.

Βράχοι που έχουν περίεργες και παράξενες μορφές υπάρχουν πολλοί στην Αμοργό. Πρόκειται για φυσικά φαινόμενα, που δημιουργήθηκαν στα μαλακά ασβεστολιθικά πετρώματα (αλλά και σε ηφαιστειακό υλικό που επικάθησε στους ασβεστόλιθους) από την διαβρωτική δράση της βροχής και κυρίως του αέρα, ο οποίος περισσεύει στην Αμοργό και γενικότερα στις Κυκλάδες. Με παρόμοιο τρόπο έχει δημιουργηθεί και το Τραπεζοπέτρι. Η γενικότερη περιοχή του παρουσιάζει τα ίδια γεωλογικά χαρακτηριστικά. Λίγο πιο πάνω από το Τραπεζοπέτρι και σε πολλά σημεία, υπάρχουν βράχοι με παρόμοια ακριβώς χαρακτηριστικά. Απλώς το Τραπεζοπέτρι κυριαρχεί στο τοπίο, εντυπωσιάζει με το σχήμα του και από το γεγονός ότι το πάνω μέρος φαίνεται να ισορροπεί σε δύο μικρές πέτρες, που μοιάζουν να τις έβαλαν  άνθρωποι σαν σφήνες.

Η μορφή όλων αυτών των βράχων (μαζί και το Τραπεζοπέτρι) οφείλεται στην διάβρωση από την βροχή και την συνεχή δράση των ανέμων πάνω στον μαλακό ασβεστόλιθο.

Αποδεικνύεται, λοιπόν, ότι το Τραπεζοπέτρι αποτελεί ένα φυσικό φαινόμενο, που η παραξενιά της φύσης το έκανε να μοιάζει με μεγαλιθικό μνημείο. Πρόκειται πράγματι για μνημείο, αλλά για γεωλογικό μνημείο της φύσης.

 Άλλα γεωλογικά μνημεία στις Κυκλάδες

Παρόμοια δομή με το Τραπεζοπέτρι της Αμοργού έχει και το «Σκιάδι» της Κιμώλου, για το οποίο  ο Κωνσταντίνος Κυριακόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής Ηφαιστειολογίας και Πετρολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, εξηγεί πώς δημιουργήθηκε.

«Η εντυπωσιακή αυτή μορφή είναι αποτέλεσμα της ηφαιστειακής δραστηριότητας που για εκατομμύρια χρόνια διαμορφώνει τον χώρο του Αιγαίου. Πρόκειται δηλαδή για έναν ηφαιστειακό σχηματισμό που η βάση του αποτελείται από μαλακό ηφαιστειακό πέτρωμα, ενώ η κορυφή του από συμπαγή λάβα, η οποία είναι πιο σκληρή και περισσότερο ανθεκτική στον χρόνο και παραμένει άθικτη. Η αιολική διάβρωση, που οφείλεται κυρίως στη δράση του ανέμου και δευτερευόντως στις άλλες κλιματολογικές μεταβολές (θερμοκρασία, υγρασία, βροχή, πάγος), ανέλαβε την αρχιτεκτονική διακόσμησή του. Η διεργασία αυτή είναι ένα γεωλογικό φαινόμενο που ονομάζεται "απορρίνιση". Χαρακτηρίζεται ως "μοναδικό φυσικό μνημείο" σε παγκόσμια κλίμακα. Δικαίως είναι ενταγμένο στον Ατλαντα των Φυσικών Γεωλογικών Μνημείων του Αιγαίου, διότι εντυπωσιάζει και αποζημιώνει τον κάθε επισκέπτη». (Ελευθεροτυπία, Πέμπτη 4 Μαρτίου 2010, ρεπορτάζ του Αλέξανδρου Κυριακόπουλου)

Από τα πιο γνωστά γεωλογικά μνημεία των Κυκλάδων είναι οι τεράστιοι σφαιρικοί βράχοι στο χωριό Βώλακ της Τήνου, γιατους οποίους στο ρεπορτάζ της Ελευθεροτυπία ο Γιώργος Στουρνάρας, καθηγητής Υδρογεωλογίας και Τεχνικής Γεωλογίας, σημειώνει:

«Δεν είναι έργο ανθρώπου αλλά δουλειά της ίδιας της φύσης. Στον ευρύτερο χώρο των Κυκλάδων (Νάξο, Τήνο, Μύκονο, Πάρο κ.α.) υπάρχουν γρανιτικά πετρώματα τα οποία έχουν σχηματιστεί από κάποιο μάγμα στο βάθος της γης πριν από περίπου 10 εκατ. χρόνια. Στην Τήνο οι γρανίτες καλύπτουν μεγάλο μέρος του νησιού. Κυρίως την περιοχή Βώλαξ. Οι γρανιτικοί όγκοι δεσπόζουν επιβλητικά στην περιοχή, το σφαιρικό σχήμα που παρουσιάζουν οφείλεται στον μακροχρόνιο και χαρακτηριστικό συγκεντρικό τρόπο εξαλλοίωσης και διάβρωσης. Οι τεράστιες γρανιτένιες γιγαντομορφές μάς χαρίζουν με την πολυμορφία τους ένα απαράμιλλο τοπίο και προκαλούν τη φαντασία για να τους αποδώσουμε κάποια θεϊκή ή μυθική διάσταση». 

Δόντι ελέφαντα στην Αμοργό

φωτογραφία: Νικήτας Γιαννακός

Μια παρέα από την Χώρα πήγε για μπάνιο στον Άγιο Παύλο της Αιγιάλης. Στην παραλία ανακάλυψαν ένα απολίθωμα που έμοιαζε με δόντι. Πήραν το απολίθωμα και ανέλαβε να το φυλάξει ο Πάνος Ψυχογιός, ο οποίος το έστειλε τελικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Αποδείχτηκε ότι τελικά ήταν ένα απολιθωμένος δόντι ελέφαντα. Το εύρημα είναι σημαντικό, γιατί μας παραπέμπει σε μια γεωλογική εποχή που οι Κυκλάδες ήταν ενωμένες, η βλάστηση ήταν τροπική και στις... λίμνες και τα λιβάδια των Κυκλάδων ζούσαν ελέφαντες. Απολιθώματα μεγάλων ζώων, όπως ελέφαντες και ιπποπόταμοι, έχουν βρεθεί σε πολλά μέρη και νησιά της Ελλάδας, όπως στην Μεγαλόπολη της Αρκαδίας, την Τήλο, την Κρήτη, κ.α. Σύμφωνα με πληροφορίες, που όμως δεν έχουν επιβεβαιωθεί, έχουν βρεθεί από Γάλλους στην Κάτω Μεριά της Αμοργού και απολιθώματα από κροκόδειλους.

Το κάστρο της Ηρακλειάς

Η Ηρακλειά στο φως του δειλινού, όπως φαίνεται από το Βρούτση της Αμοργού

Κείμενο και σχέδια
Γιάννης Π. Γκίκας

Όπου και να βρεθείς στην Ελλάδα, σε στεριές και θάλασσες, σε βουνά και πεδιάδες, σε μεγάλα και μικρά νησάκια, σε χωριά και σε πόλεις αλλά και στα πιο ερημικά κι απρόσιτα τοπία, όλο και κάποιες αρχαίες πέτρες θα συναντήσεις, θα ιδείς σκόρπια μάρμαρα και ίχνη ναών και ερειπωμένες ακροπόλεις.

Για τα αρχαία φρούρια συχνά δίνουμε κι εμείς τη σύγχρονη μαρτυρία μας στη σειρά  αυτή των οδοιπορικών, όταν βέβαια το φέρνει η συγκυρία των ταξιδιών μας. Βρισκόμασταν στη Αμοργό. Είχα διαβάσει στο «Αρχαιολογικόν Δελτίον» του 1967 αυτές τις γραμμές της Φωτεινής Ζαφειροπούλου:

 «Η νήσoς αύτη (Ηρακλειά) φαίνεται ότι έχει κατοικηθή συνεχώς από της προϊστορικής εποχής μέχρι των μεσαιωνικών χρόνων. Ούτω, εις τας θέσεις Κάμπος Αγ. Αθανασίου προς ΒΔ και Αγ. Μάμας προς τα ΝΑ της νήσου υπάρχουν ίχνη μεγάλων προϊστορικών συνοικισμών. Εις την τελευταίαν θέσιν υπήρχε και εκτεταμένον πρωτοκυκλαδικόν νεκροταφείον, το οποίον όμως δεν διέφυγε την δράσιν των αρχαιoκαπήλων, οι οποίοι το εσύλλησαν προ τινων ετών, αλλ’ ίσως όχι εξαντλητικώς... Εις την  ανατολικήν πλευράν της νήσου σώζονται τα ερείπια του γνωστού από της εποχής του Ross ελληνιστικού (;) φρουρίου εις θέσιν Κάστρο. Η ζωή συνεχίσθη καθ' όλον τον μεσαίωνα και τους νεωτέρους χρόνους μέχρις ακόμη και του παρελθόντος αιώνος, σώζονται δε πολλά λείψανα των μεταγενεστέρων κατασκευών εις έκτασιν 50χ150 τ.μ. Το αρχαίον κτίσμα θα κατελάμβανε την θέσιν του εστεγασμένου κεντρικού χώρου, διαστ. 6,20χ8 μ., χρησιμεύοντος vυv ως κατοικία βοσκού...»

Αυτή η πληροφορία ή αν κι ένα ερέθισμα να γνωρίσουμε κι ένα ξεχασμένο νησάκι μας. Μιλάμε για την Ηρακλειά, την Αρακλειά της ντοπιολαλιάς. Έκταση 18 τ.χ., κάτοικοι ούτε εκατό. Ανάμεσα Αμοργό και Νάξο, όπου και τ' άλλα νησάκια: Σχοινούσα, Κουφονήσια, Δονούσα και η ακατοίκητη σήμερα Κέρος, που όλα μαζί συγκροτούν και τις λεγόμενες Μικρές Ανατολικές Κυκλάδες - εστίες κι αυτά ενός πανάρχαιου κυκλαδικού πολιτισμού, που στα χρόνια του μεσαίωνα και της τουρκοκρατίας μεταβληθήκανε σε κρυσφήγετα κι ορμητήρια πειρατών. Άγνωστου αριθμού κυκλαδικά ειδώλια - πρωτογενείς μορφές έμπνευσης της σύγχρονης μοντέρνας τέχνης- βρέθηκαν σ’ αυτά τα νησάκια και σήμερα στολίζουν μουσεία του εξωτερικού και της Ελλάδας. Η αρχαιοκαπηλεία έχει οργιάσει.

Η Αμοργός υπήρξε τροφοδότης αυτών των νησιών. Οι περισσότεροι κάτοικοί τους έχουν αμοργιανή καταγωγή.

Επέρασα απ' την Αρακλειά - Πήγα και στη Σχοινούσα
Τα Κουφονήσια αντίκρισα - κι άραξα στη Ντονούσα.
Τα ωραία τα νησιά μας-τα 'χομε μεσ' στην καρδιά μας.

Το αμοργιανό λαϊκό τραγουδάκι επαινεί. Εμείς δεν περάσαμε απλώς απ' την Ηρακλειά, πήγαμε και κάτσαμε μια βδομάδα. Μακριά απ’ την τύρβη του κόσμου, ζήσαμε την απόλυτη  ηρεμία. Ούτε αυτοκίνητα - και που να πάνε - ούτε περιττές έγνοιες. Οι διέξοδοι βρίσκονταν στη θάλασσα, στην πεζοπορία, στον καφενέ, στο ταβερνάκι, στις καθημερινές κουβέντες. Τα αργά. πλάνα, τα σχεδόν ακίνητα, δοκιμάζουν την αντοχή των ταραγμένων νεύρων. Κι όπως όταν η λύπη είναι τόσο πλατιά και δεν μπορείς να ιδείς πιο πέρα της, έτσι, θελημένα, μοιρολατρικά, ενσωματώνεσαι με το περιβάλλον, γίνεσαι ένα μ’ αυτό, κι ακολουθείς άλλο ρυθμό ζωής, που σύντομα κατανοείς πόσην ανάγκη τον είχες.

Ύστερα από μιάμιση περίπου ώρα φτάσαμε απ' την Αμοργό στη Σχοινούσα. Μας είπανε ν' αποβιβαστούμε. Δεν υπήρχε αραξοβόλι στην Ηρακλειά και δεν μπορούσε να πλευρίσει το καράβι. Ένα ψαροκάικο περίμενε να παραλάβει τους επιβάτες. Είμασταν μόνον εμείς, δύο άτομα. Φτάσαμε στην Ηρακλειά ύστερα από λίγην ώρα. Αυτά. γίνανε Ιούνη του 1992. Επί τέλους, τώρα, κατασκευάστηκε μια μικρή προβλήτα και σταματήσανε οι απερίγραπτες ταλαιπωρίες.

Η Ηρακλειά είναι ένα ησυχαστήριο. Έχει δυο οικισμούς, τον Άγιο Γεώργιο, όπου  και το λιμάνι, και την ορεινή Παναγιά. Κτηνοτροφία, ωραίο μέλι και ψάρια. Σπέρνουνε βίκo, βρώμη και κριθάρι, για τα ζωντανά. Φείδες, σχίνοι, αγρελιές, πουρνάρια, λίγες βελανιδιές, λίγα πεύκα, φραγκοσυκιές. Οι Τούρκοι στην πατρίδα τους συσκευάζουν τα φραγκόσυκα και τα εξάγουν στη Γερμανία!

Λίγες πέρδικες, κουρούνες, κοράκια, γεράκια, γύπες και «μαρμα-τούδια», κάτι αετοειοδή που τρώνε τα μικρά κατσίκια. Φίδια: όχι οχιές, αλλά «θεριούλια» γκρίζα και μαύρα που άμα σε χτυπήσουν απλώς υποφέρεις, αβλαβείς τυφλίτες και λαφίτες. Όμως ο λαφίτης είναι σφικτήρας. Ένας τέτοιος λαφίτης κάποτε έπνιξε άνθρωπο. « Κοιμότανε στο κονάκι, φαίνεται θα ‘χε πιει γάλα ή θα ‘χε φάει τυρί. Πήγε ο λαφίτης, τον έπνιξε!» 

Και πόσες άλλες πληροφορίες δε μας έδωσε ο Δημήτρης Γαβαλάς, που έχει το ταβερνάκι «ο Πεύκος» αλλά και τον πανέξυπνο Θωμά., το κυνηγάρικο σκυλί, όχι για να κυνηγάει αλλά για συντροφιά. Ο Θωμάς, καλά εκπαιδευμένος, ανεβαίνει στο μεγάλο πεύκο σαν αγριόγατος, εκεί πάνω του 'χει βάλει ένα μικρό κιβώτιο τ' αφεντικό του για να ξεκουράζεται. Ακόμα, ξεπροβοδίζει και προϋπαντίζει τα πλοία. Ο Θωμάς είναι μια ατραξιόν.

 Και θυμήθηκα τον πονηρό σκύλο του Λάμπρου του κουλουρά, που τα ‘πινε μέχρι να πατηθεί και να γίνει παπούτσι στου Μουστάκια, στη Γερανίου, όπου και πέθανε από εγκεφαλικό απ' το πολύ κονιάκ. Ο Λάμπρος, πριν μεταβληθεί σε ναυάγιο της Ομόνοιας, ήταν κτηνοτρόφος στο χωριό του, κάπου κοντά στη Βόνιτσα. Όταν πήγαινε στο βουνό με το κοπάδι, είχε μαζί του και το ταγαράκι με το ψωμοτύρι. Το κρέμαγε σ' ένα δέντρο, έδενε εκεί το γάιδαρο του και σκάριζε παραπέρα τα λιγοστά του γιδοπρόβατα. Το γαϊδουράκι του, όμως, συνεργαζόταν με το σκύλο. Γονάτιζε, πήδαγε στο σαμάρι ο σκύλος και κατέβαζε τον ντορβά.. Ο σκύλος έτρωγε το τυρί και το γαϊδούρι το ψωμί. Αυτά δεν είναι ανεξήγητα.

Κάποιο δωμάτιο θα βρείτε να κοιμηθείτε. Εμείς μείναμε στης Άννας της Κωβαίου κι απολαύσαμε και την κακαβιά. της. Συνάθροιση στο οινοπαντοπωλείο του Βαγγέλη Γαβαλά, κοντά στο λιμάνι.

Ένα γυμνάσιο και δύο δημοτικά. Πάλι καλά. Ο αγροτικός γιατρός, που συνήθως ζητάει αμέσως μετάθεση. Δεν υπάρχει αστυνομικός και λιμενικός. Κι ο πρόεδρος της κοινότητας, ο Φάνης Γαβαλάς, να βολοδέρνει όλη μέρα, να πασχίζει για την αναβάθμιση της ζωής του νησιού, να ζητάει επίμονα απ’ τις αρχές τα δίκια των ανθρώπων.

Λιγότερο από μισή ώρα με τα πόδια απ’ τον Άγιο Γεώργιο είναι το Λιβάδι. Μια μεγάλη αμμουδιά. Κι ένας βραχώδης λόφος πισώπλατα, όπου και το «κάστρο). Από μια ράχη αγναντέψαμε και είδαμε κατάκορφα στο λόφο ένα μικρό ερειπιώνα, που δίνει την εντύπωση φρουρίου. Στ’ ανοιχτά της θάλασσας το ξερονήσι Βενέτικο. Το χειμώνα ρίχνουν γίδια. Πίσω, φαίνονται καθαρά η Σχοινούσα, η Φιδούσα, η Αργιλού. Παραπίσω, στο βάθος, διαγράφονται τα πέτρινα κορφοβούνια της Κέρου.

Πάνω και πέρα απ’ το κάστρο, λόφοι με ελάχιστη βλάστηση, κάτι θαμνοειδή. Η περιοχή λέγεται «Βενέτικα». Αυτά τα τοπωνύμια υποδηλώνουν το πέρασμα των Βενετσιάνων απ' το νησί. Καταψηλά διακρίνουμε σπίτια της Παναγιάς.

Αυτός ο πανέρημος σήμερα ερειπιώνας, κάποτε είχε ζωή. Αυτός ο τόπος ο περίοπτος, αφού σαν καραούλι έλεγχε τα θαλάσσια περάσματα ανάμεσα Νάξο, Κουφονήσια, Σχοινούσα, Ηρακλειά, Αμοργό, αυτός ο τόπος με το έτοιμο οικοδομικό υλικό απ’ τις αρχαίες πέτρες, τράβηξε την προσοχή των Αμοργιανών.

Γύρω στο 1820-1825, αρκετές οικογένειες φύγανε απ' την Αιγιάλη κι ήρθανε και χτίσανε τα σπίτια τους στο λόφο αυτό του Λιβαδιού με το αρχαίο φρούριο. Η περιοχή είχε καλές βοσκές, ήτανε κάτω κι ο μικρός κάμπος, κατάλληλος για καλλιέργειες. Πριν απ' αυτόν τον εποικισμό υπήρχανε λίγοι κάτοικοι στο νησί, τσοπαναραίοι. Μένανε και καλόγεροι επιστάτες της Χοζοβιώτισσας, στην οποία τότε ανήκε το νησί!

- Τραβήξανε πολλά οι παππούδες απ' τους καλόγερους! Μας είπε ένας κοντά στα ενενήντα γέροντας, στο μαγαζί του Βαγγέλη Γαβαλά. Και συνέχισε: στο Λιβάδι ήταν λίμνη, έλος, και καλαμιώνες σε μήκος εκατό μέτρων. Μέσα εκεί υπήρχανε ψάρια, κέφαλοι. Όταν είχε τρικυμία έμπαινε το νερό στη λίμνη. Το έλος μπαζώθηκε γύρω στα 1925-30. Αλλά απ' τις ελονοσίες οι άνθρωποι είχανε φύγει πιο μπροστά, πήγανε Παναγιά, Άη Γιώργη...

Ο Δημήτρης Γαβαλάς μας είπε:

- Ως το 1922 κατοικιότανε το Λιβάδι, το κάστρο. Όταν πρωτοπήγανε, καθαρίσανε τον τόπο απ’ τα σχίνα, τις αγρελιές. Σκάψανε. Βρήκανε κόκαλα, τα μαζέψανε, τα ρίξανε σε μια στέρνα. Φαίνονται και σήμερα. Γύρω στο 1910, έχω ακούσει απ' τους παλιούς, ήρθανε τσιγγάνοι και ρίχνανε τη μοίρα. Κάποιος γέροντας, που τον λέγανε Νικόλα, άκουσε την τσιγγάνα που του 'πε να πάει να σκάψει να βρει το θησαυρό που ‘τανε κρυμμένος  στην περιοχή του κάστρου. Αυτός πήγε κι έσκαψε, βρήκε ένα μικρό μαρμάρινο άγαλμα που το πέρασε για σατανά. Πήρε τη βαριά, το 'κανε κομμάτια! Ο τελευταίος κάτοικος έφυγε απ' το Λιβάδι το 1940...

Ο γέροντας μας είπε:

- Τα σπίτια που χτίσανε είχανε σκεπή χωματισμένη. Στεριώνανε με ξύλα από καστανιά, ξύλα φερμένα, από πάνω βάζανε κονταρίδες, δηλαδή ξύλα καθαρισμένα, βέργες, από φείδα. Πάνω απ' τη φείδα, βούρλα και πάνω απ' τα βούρλα φύκια ξερά τρία δάχτυλα πάχος. Μετά βάζανε το χώμα μ’ ελαφριά κλίση για να πέφτει το νερό της βροχής στη στέρνα, που ‘τανε φτιαγμένη από μπορσουλάνα, που φέρνανε τα καΐκια απ' τη Σαντορίνη. Το χώμα της σκεπής ήταν ασπρόχωμα, που το βρίσκεις σε λίγα μέρη, στο βουνό...

Ο Δημήτρης μας είπε:

- Η πέτρα του κάστρου είναι σιδερόπετρα, σμυρίγλι, τη βγάζανε απ' τα δυτικά του κάστρου, στο βάθος της ρεματιάς του Λιβαδιού, όπου ήτανε λατομείο. Εκεί υπάρχουνε ακόμα πέτρες πελεκημένες...

Μαρτυρίες απλών ανθρώπων καταθέτουμε.

Ανεβήκαμε στο κάστρο. Ένα βομβαρδισμένο τοπίο. Το αρχαίο μικρό φρούριο στην κατάσταση που βρίσκεται δεν μπορεί ν’ αναπαρασταθεί. Το φυλάκιο αυτό, η πυργοειδής αυτή ακρόπολη, αλλοιωμένη απ’ τις καταστροφικές επεμβάσεις είναι πια ένα μνημόνιο απ’ την παλιά ιστορία της Ηρακλειάς.

Πιθανότατα και οι Βενετσιάνοι να χρησιμοποιήσανε το παρατηρητήριο τούτο. Δεν είδαμε φανερά δείγματα μεσαιωνικής οχυρωτικής. Ισοδομικά και ψευδοϊσοδομικά τμήματα τειχών.

 Μετράω μια αρχαία μολυβένια πέτρα. Ενάμιση μήκος, πενήντα εκατοστά ύψος. Επιχειρώ υποτυπώδεις παρατηρήσεις. Στο πέταλο του λόφου, στο φρύδι της κατωφέρειας πού βλέπει προς την παραλία του Λιβαδιού, φαίνονται οι βάσεις περιφερειακού τείχους.

 Στέρνες, αλώνια, στρούγκες και ερείπια σπιτιών. Το κύριο αρχαίο οχυρωματικό έργο, το εκμεταλλευτήκανε κατάλληλα οι νέοι οικιστές. Πάνω στ’ αρχαία τείχη χτίσανε σπίτια.

 Μπήκαμε μέσα στο καλύτερα διατηρούμενο κτίριο. Παχύ στρώμα πετρωμένης κοπριάς από γιδοπρόβατα. Αψιδωτά ημιθόλια. Σκαλοπάτια μ' αρχαίες πέτρες που ίσως οδηγούσαν στον πάνω όροφο του πύργου. Σαπισμένα ξύλινα σεντούκια. Η αρχαία νεκρή ζωή σ’ ένα μεταθανάτιο σφιχταγκάλιασμα με την παρακμή.

- Κάθε χρόνο έρχεται στην Ηρακλειά. ένας Γερμανός τουρίστας, είναι αστυνομικός. Μου είπε πως είδε στο αρχαιολογικό μουσείο της Νέας Υόρκης ένα κεφάλι από αρχαίο άγαλμα που γράφει στην πινακίδα πως βρέθηκε στην Ηρακλειά… Λέει ο Δημήτρης.

Αυτό είναι αλήθεια. Είδα φωτογραφία της κεφαλής αυτής που έχει ύψος 31 εκατοστά και ίσως αποτελούσε τμήμα αγάλματος. Πρόκειται για χαρακτηριστικό δείγμα πρωτοκυκλαδικής τέχνης.
Τι ψάχνουμε, λοιπόν, εμείς να βρούμε σ' αυτά τα ερείπια του Λιβαδιού, σ' αυτό το νησάκι του Αρχιπελάγους;

Τα μεγάλα κάστρα λιγότερο προσδοκούν την δική μας προσοχή. Εξάλλου, μια ένστικτη κλίση μας φέρνει πιο κοντά. στα πενιχρά. κι ανεξήγητα ερείπια. Οι Αρακλειανοί ζητάνε την εξερεύνηση και αξιοποίηση ενός σπηλαίoυ του νησιού τους. Όμως, ο εναρκτήριος λόγος της ιστορίας τους, της αρχαίας και της νεώτερης, βρίσκεται σ’ αυτό το «κάστρο» του Λιβαδιού.

Από το βιβλίο του Γιάννη Π. Γκίκα «Κάστρα και ταξίδια στην Ελλάδα του θρύλου και της πραγματικότητας» (Ε τόμος, εκδ. «Αστήρ», Αθήνα 1995), Κρατικό Βραβείο Ταξιδιωτικής Λογοτεχνίας.

Θεολογίτης: από τα παλαιότερα επώνυμα της Αμοργού

Το κανονικό επώνυμο του πατριάρχη του ρεμπέτικου τραγουδιού Γιώργου Κατσαρού είναι Θεολογίτης. Το Κατσαρός ήταν παρατσούκλι. Ανήκε στον κλάδο των Στούπηδων (παρατσούκλι και το Στούπης) από τους Θεολογίτες της Χώρας.

Ο μελετητής της Αμοργού Ιωάννης Κ. Βογιατζίδης στην μελέτη του «Αμοργός — Ιστορικαί έρευναι περί της νήσου» γράφει το 1918 για το επώνυμο Θεολογίτης:

Το οικογενειακό όνομα Θεολογίτης, το οποίο από τον Μηλιαράκη θεωρείται αυτόχθον, συνδέεται άμεσα με την ιστορία της μονής της Χοζοβιώτισσας. Κανένας δεν αμφιβάλει ότι το Θεολογίτης δηλώνει τον μοναχό της μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, όπως τα Αγιοθεοδωρίτης, Μετοχίτης, Οξεΐτης, κτλ. Είναι γνωστό ότι στα βόρεια του κάστρου της Αμοργού βρίσκεται σήμερα ναΐσκος του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, που περιβαλλόταν παλιότερα από κελιά και ανήκε στην μονή της Πάτμου. Αυτό τον ναό αναγνωρίζουμε στον Μεγάλο Θεολόγο, ο οποίος σαν μονύδριο αναφέρεται σε τρεις πράξεις του Βραβείου της Χοζοβιώτισσας. Η πρώτη από αυτές τις πράξεις καθορίζει τα όρια των πλαγιοχώραφων του μονυδρίου ως εξής:

«Του Θεολόγου. Εισίν και τα πλάγια του μεγάλου Ιωάννου του Θεολόγου. Αρχή των Καλογέρων το Βουνό ωσάν έρχεται εις την αγίαν Βαρβάραν παγαίνοντας το Όξω Σπήλαιον και πά προς το Τυροκέλλι παγαίνοντας των Λιθακιών το σπήλαιον και εις τα Βορινά το βορινόν αλώνι του αγίου Θεολόγου και παν το Βαθύν Ποταμόν παγαίνοντα της Χαρδιακί-
νας το σπήλαιον».

Από τα όσα αναφέρει ο Βογιατζίδης προκύπτει ότι αρχικά το επώνυμο Θεολογίτης αναφερόταν στους μοναχούς ενός μετοχιού της μονής της Πάτμου, που ήταν αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο και βρισκόταν στην Χώρα. Επομένως το επώνυμο Θεολογίτης δημιουργήθηκε στην Αμοργό και είναι ένα από τα πιο παλιά και πιο γνήσια επώνυμα του νησιού σήμερα. Αυτό πράγματι φαίνεται να είναι αναμφισβήτητο, όπως προκύπτει και από άλλα στοιχεία.

Φαίνεται όμως ότι ο Βογιατζίδης κάνει λάθος να συνδέει το επώνυμο Θεολογίτης με το μετόχι της μονής της Πάτμου και, συνεπώς, με την Χώρα. Όπως έχει αποδείξει ο δάσκαλος Νικήτας Βασσάλος ο Μεγάλος Θεολόγος, που αναφέρεται στο Βραβείο, βρίσκεται στον Κρίκελο της Γιάλης και από το παλαιότερο μοναστηριακό συγκρότημα σώζεται ο εντυπωσιακός του ναός, ο μεγαλύτερος του νησιού. Άλλωστε, και τα τοπωνύμια που αναφέρονται στην πράξη του Βραβείου (Λιθακιές, Τυροκέλλι, κλπ) συνεχίζουν και σήμερα να βρίσκονται σε χρήση, εκεί στα βουνά της Γιάλης. («Αμοργιανά» , τεύχος 8, Ιούνιος 2002, περιοδική έκδοση του Συνδέσμου Αμοργίνων.)

Φαίνεται λοιπόν ότι το πιθανότερο είναι (κι αυτό πιστεύω) ότι το επώνυμο Θεολογίτης δημιουργήθηκε στην Γιάλη για να προσδιορίσει εκείνους που εργάζονταν στα χωράφια του Μεγάλου Θεολόγου ή διατηρούσαν στην περιοχή αυτή κτίσματα, χωράφια και κοπάδια και όχι τους καλόγερους του Θεολόγου. Άλλωστε, υπάρχει πληθώρα παρόμοιων πατριδωνυμικών επωνύμων όπως το Πολίτης (Κωνσταντινουπολίτης), Ροδίτης, Καλυβίτης, Λιβανίτης, Βαλαωρίτης, Δολιανίτης, Κρεστενίτης, Λεχωνίτης, Καραβίτης, Σχορτσανίτης, κ.α.

Από τον τηλεφωνικό κατάλογο του ΟΤΕ διαπιστώνουμε ότι το Θεολογίτης είναι εντυπωσιακά αμοργιανό επώνυμο. Υπάρχουν 33 καταγραφές στην Αμοργό και ελάχιστες στην υπόλοιπη Ελλάδα: 1 στην Τήνο, 2 στην Πάρο, 3 στην Θεσσαλονίκη, 1 στην Κω και 1 στην Πάτρα. Υπάρχουν επίσης 114 καταγραφές στην μείζονα περιοχή Αθηνών με τα περίπου πέντε εκατομμύρια ανθρώπους.

Ένα άλλο εντυπωσιακό στοιχείο για το επώνυμο Θεολογίτης είναι ότι έχει ισορροπημένη διασπορά σε όλη την Αμοργό. Με βάση τον τηλεφωνικό κατάλογο Αμοργού οι καταγραφές του επωνύμου έχουν ως εξής:

•  Αιγιάλη 19.
•  Κάτω Μεριά 17.
•  Χώρα 12.
•  Κατάπολα 9

Αυτή η ισορροπημένη κατανομή υποδεικνύει και την παλαιότητα του επωνύμου πάνω στο νησί, διότι για να μπορέσει να επιτευχθεί (με γάμους, μετακινήσεις, κλπ) χρειάζεται να περάσει πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Το γεγονός, επίσης, ότι το επώνυμο έχει ισχυρή παρουσία στην Αιγιάλη δεν μπορεί παρά να συνδεθεί με τον Μεγάλο Θεολόγο.

Το επώνυμο Θεολογίτης έχει συχνότητα στις αμοργιανές οικογένειες σε ένα ποσοστό 7%. Μαζί με το Νομικός και το Γαβαλάς έχουν την μεγαλύτερη συχνότητα στην Αμοργό. Παρά το γεγονός αυτό, ένα άλλο, ιδιαίτερα εντυπωσιακό, στοιχείο είναι ότι το Θεολογίτης δεν συναντάται στα νησιά των λεγόμενων Μικρών Κυκλάδων που έχουν αποικιστεί από αμοργιανές οικογένειες από τα μέσα του 19ου αιώνα.

Μία από τις παλαιότερες γραπτές παρουσίες του επωνύμου είναι του 1487 κι αναφέρεται σε ένα αμπέλι του κυρ Ιωάννη Θεολογίτη που είχε στου Χαροκόπου. Άλλες γραπτές αναφορές αφορούν:

• Τον Μιχάλη Θεολογίτη το 1557.
• Τον διάκο Μάρκο Θεολογίτη το 1634.
• Τον αναγνώστη Νικόλα Θεολογίτη και τον Ιωάννη Θεολογίτη το 1652.
• Τον επίτροπο Λέο Θεολογίτη το 1661.
• Τον επίτροπο και ιερέα Κώστα Θεολογίτη το 1720 και το 1722.

Από τα ιστορικά στοιχεία προκύπτει ότι οι Θεολογίτες αποτελούσαν και ένα επίλεκτο ιερατικό συγγενολόι. Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι ανάμεσα στους ιδρυτές του Συνδέσμου Αμοργίνων το 1901 βρίσκουμε 4 Θεολογίτες.

Νίκος Νικητίδης